Edwin Thiele İbrani Kralların Gizemli Tarihini Nasıl Çözdü?

“Kronoloji tarihin temelidir.”
— Edwin Thiele1

I. İbrani Kralların Gizemli Tarihi

Kutsal Kitap’ta Krallar ve Tarihler başlıklı kitaplardaki kralların tarihlerine bakınca insanın kafası kolayca karışabilir. Bu yalnızca tarihi anlamanın zor olmasından değildir. İsrail ile Yahuda krallarının krallık tarihlerini örtüştürmeye çalıştığımızda bir sorun ortaya çıkar: tarihlerde bir uyumsuzluk var gibidir. Yıllar boyunca Kutsal Kitap’taki bölünmüş krallık döneminin kronolojisini çizmeye çalışan tarihbilimciler bir sürü sorun yaşadılar. Üstelik sadece bizim dönemimizde yaşayan tarihçiler değil, İ.Ö. üçüncü yüzyılda hazırlanan Eski Antlaşma’nın Grekçe tercümesi Septuaginta’da bile, bu kitaplardaki tarihler “düzeltilmeye” çalışılmıştır. İ.S. dördüncü yüzyılın en önemli teologlardan olan Jerome bile bu tarihlerin çözülmesinin aşırı derece zor olacağını yazmıştır.2

Bu sorun yıllar boyunca devam etmiş, birçok ilginç teoriye konu olmuştur. Bazıları, bu kronolojinin yapay olduğunu iddia edip onun gerçek tarih ile hiçbir bağlantısı olmadığını savunur.3 Bazıları, kronoloji içeren bölümlerin bilerek değiştirildiğini düşünür.4 Buna karşın, Kutsal Kitap’taki tarihlendirmeyi doğru kabul eden tarihbilimciler bu zorlukları kendi hazırladıkları kronoloji ile çözerler. Bunun için iki değişik yönteme başvururlar. Bazıları Kutsal Kitap’ta bazı tarihsel olayların kaydedilmediğini iddia ederek yeni dönemler eklerler ve böylece tarihleri birbirlerine uygun bir hale getirirler. Krallar kitaplarında adı geçen şahısların hüküm sürelerinin arasında kralsız dönemler de olduğunu iddia ederler. Ancak bu yöntem, Kutsal Kitap’ta geçen zamanın, İsrail ve Yahuda krallıklarının komşu ülkelerinde geçen zamandan elli sene daha uzun olmasına yol açar. Bazı tarihbilimciler ise komşu ülkelerin tarih çizelgesini temel alıp İsrail kronolojisini bu tarihlerle uyumlaştırırlar. Ancak bu kez de tarih çizelgesi Kutsal Kitap’ta geçen tarihten elli sene daha kısa olur. Ayrıca muhafazakâr tanrıbilimciler bu yöntemi çok şüpheli bulur.5

Bu tarih denksizliği 1940’lı yıllarda Edwin Thiele’nin de gözüne batar ve o da buna bir çözüm bulmak ister.

II. Bu Konu Neden Önemli?

Kutsal Kitap üzerinde derinlemesine çalışmalar yapan biri, bu tarihleri çözümlemenin neden bu kadar önemli olduğunu sorabilir. Kutsal Kitap tanrıbilim ile ilgili bir kitap değil mi? Teolojik ilkeleri çözümlemek için niye tarihe odaklanmamız gerekir?

Bu soruların cevabı iki parçadan oluşur: (1) Kutsal Kitap’ın doğası ve bütünlüğü ve (2) inanmayanların Kutsal Kitap’a bakış açısı.

A. Kutsal Kitap’ın Doğası ve Bütünlüğü

Kutsal Kitap şüphesiz öncelikle Tanrı’nın insan ile ilişkisini anlatan bir kitaptır. Görünür dünyada yaşayan bizlere görünmez gerçekleri açıklar. Aynı zaman da Kutsal Kitap Tanrı’nın tarih içindeki eylemlerini anlatır. Kutsal Kitap’ta yazılanları Tanrı’nın sözü olarak kabul eden imanlılar, Kutsal Kitap’ta yazılanların tamamen gerçek ve doğru olduğunu kabul ederler. Kutsal Kitap görünmez gerçekler hakkında ne kadar en kusursuz kaynak ise, öylece görünür dünya hakkında da en kusursuz kaynak olmalıdır. Eğer Kutsal Kitap’ta tarihi olaylar anlatılmışsa, o zaman o olaylar doğru olmalı. Kronoloji sunuluyorsa, o zaman o kronoloji doğru olmalıdır. Biz belki şu an onu çözmemiş olabiliriz, ama eninde sonunda mantıklı bir çözüm bulunacaktır. Yoksa Kutsal Kitap’ın bütünlüğü bozulur ve “Kutsal Kitap Tanrı’nın sözünü içerir, ama Tanrı’nın sözü değildir” sonucu çıkar.6

B. İnanmayanların Kutsal Kitap’a Bakış Açısı

Kutsal Kitap’ta bulunan kronolojik “çelişkiler” iman karşıtı olan kişiler için birer silah olarak kullanılabilir. Tevrat, Zebur ve İncil’in değiştirildiğini iddia eden insanlar7 bu kronolojik kopuklukları iddia ettikleri değişikliklerin kanıtı olarak kullanabilirler. Eğer bu itirazlara mantıklı bir cevabımız olmazsa Kutsal Kitap’ı savunmamızda büyük bir zayıflık göstermiş oluruz.

III. Thiele’nin Çözümü

Şükürler olsun, Tanrı bunun çözümünü Edwin Thiele’nin aracılığıyla verdi. Thiele 1940’lı yıllarda bu problem ile boğuşmaya başladı ve yıllar süren araştırmalarından sonra ilk 1951’de yayınladığı The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings8. başlıklı kitabında çok ince bir çözüm sundu. 32 yıl boyunca, Thiele, teorisi üzerinde çalıştı ve onu daha da mükemmelleştirdi. Bu çözüm o kadar iyiydi ki, 1994’teki Amerikan Oryantal Araştırma Okulları’nın ulusal toplantısında, Anson F. Rainey konuşmasında bu çözümü kabul etmeyen âlimleri sertçe azarladı.9

Peki Thiele’nin çözümü niye bu kadar güzel? Cevabın kaynağı onun başlangıç noktasından gelir. Thiele, Kutsal Kitap’ta geçen tarihleri başka yerlere bakmadan incelemeye başladı. Bunları önce uyumlu bir düzene sokmayı denedi. Bunu başardıktan sonra bu tarihleri elimizdeki Orta Doğu kronolojisinin bilinen tarihlere uyarlamaya çalıştı. Sonuçta gördü ki bu tarihler sorunsuz birbirlerine uyuyor!10

Thiele’nin kullandığı yöntem iki fikre dayanır:

1. Kuzey (İsrail) ve güney (Yahuda) krallıklar, farklı tarih saptama sistemleri kullanmışlardı.
2. Bazı krallar ya selefinin hakimiyet döneminde krallık etmeye başlamış (ortak krallık; yani kral tahttan ayrılmadan halefi olarak ortak krallık etmiş) ya da aynı dönemde başka bir krala rakip bir hakimiyet sürmüşlerdi.

Bu fikirleri tek tek ele alalım.

A. İbranilerin Kronolojisi

Thiele’den önce çoğu tarihbilimci, Krallar ve Tarihler kitaplarında geçen tarihlerin aynı kronolojik sistemi kullandıklarını varsaydılar. Thiele de başlangıçta aynısını yaptı. Halbuki araştırmalarına devam ettikçe, kuzey ve güney krallıklarının yılları farklı saydıklarını gördü.

Güney krallıkta (Yahuda’da) “tahta çıkma yılı” sayım sistemi kullanılıyordu.11 Bu sisteme göre, kralın tahta çıktığı yılın kalanı eski (ölen) kralın son yılı olarak sayılarak, yeni kralın tahta çıkma yılı olarak sayılırdı. Yeni kralın hakimiyetinin ilk yılı, eski kralın son yılından sonra başlardı. Örneğin, diyelim ki eski kral Ağustos ayında ölmüş olsun, yeni kralın ilk hakimiyet yılı sonraki yılın Ocak ayında başlardı. “Böylece yıl sayımında bir tekrarlama olmazdı. Eğer bir kralın on yıl hüküm sürdüğü belirtiliyorsa, o kral gerçekten on yıl hüküm sürmüştü.”12

Kuzey krallıkta (İsrail’de) “tahta çıkma yılı sayılmayan” sayım sistemi kullanılırdı.13 Eski kralın öldüğü yıl, hem eski kralın son yılı, hem de yeni kralın ilk yılı olarak sayılırdı. Bundan dolayı bazı yıllar iki kere sayılırdı. “Eğer bir kralın on yıl hüküm sürdüğü belirtiliyorsa, aslında dokuz yıl hüküm sürmüştü.”14

Ayrıca, Yahuda krallığı İsrail kralların tahta çıkma tarihlerini kendi sistemlerine göre yorumluyor,  İsrail de Yahuda krallarının tarihleri için kendi sistemini kullanıyordu.15 Bunlar dikkate alınırarak yeniden hesaplama yapıldığında, kralların tarihlerinin birbirlerine uyduğu görülür.

Bu karışıklık yetmemiş gibi, iki ülkede takvimler de farklı aylarda başlıyordu. Yahuda krallığının takvimi Etanim (Tişri) ayında (7. ay), yani Boru Çalma Günü’ne16 denk gelecek şekilde başlardı.17 İsrail krallığının takvimi ise Nisan ayında (4. ay), Fısıh Bayramı’na denk gelen tarihte başlardı.18 Sonuç olarak, Yahuda’nın takvimi İsrail’in takviminden altı ay sonra başlardı. Bu ayrım göz önünde bulundurulduğunda tarihler arasındaki tüm karışıklıklar ortadan kalkar; biri hariç.

Atalya kendisini kraliçe ilan ettiğinde, Kuzey krallığının bir evladı olarak, Yahuda krallığının takvimini değiştirerek19, kuzeyde kullanılan “tahta çıkma yılı sayılmayan” sayım sistemine geçti. Bu sistem torunu Yoaş tarafından da sürdürüldü. Ancak onun öldürülmesinden sonra, Yoaş’ın oğlu Amatsya eski sayım sistemine, yani tahta çıkma yılını baz alan sayım sistemine geri döndü.20 Bu karışıklık da göz önüne aldığında tarihler tümüyle düzgün hale gelir.

B. Ortak Krallıklar ve Rakip Krallıklar

Aslında bu tarihsel dolambaçların ardından her şeyin düzelmesi gerekirdi. Ama Thiele, kronolojisinde hâlâ uyumsuzluklar bulunduğunu gördü. Bir süre düşündükten sonra, Thiele bunun da çözümünü keşfetti: ortak krallıklar ve rakip krallıklar. Kuzeyde üç, güneyde altı ortak krallık veya rakip krallık görülmüştü. Thiele bunu bir tabloda21 açıkladı:

İsrail ve Yahuda’daki Ortak Krallıklar ve Rakip Krallıklar

Bu tarih örtüşmelerini dikkate aldığımız zaman, Krallar ve Tarihler kitaplarında görülen çoğu çelişki ortadan kalkar. Böylece Kutsal Kitap’taki kralların tarihleri uyumlu ve anlaşılır bir şekil alır.

C. İbrani Kronolojisi İçin Mutlak Bir Tarih Saptamak

Thiele, yukarıda belirlediğimiz prensipleri dikkate alarak, artık İbrani kronolojisine uyumlu mutlak bir tarih saptayabildi. Bunun için Asur kronolojisini kullandı. Asur kronolojisi bu tarihleri saptamak için çok uygun bir tabandır, çünkü Asurlular güneşe bağlı bir takvim kullanarak eksiksiz bir kronoloji yarattılar.22 Bu kronolojiyi kullanarak, Thiele, Ahav’ın ölümünü ve Yehu’nun tahta çıkışını baz alıp İbrani kronolojisi için net bir tarih belirler.

Asur tarihlerine göre, İ.Ö. 853’te III. Şalmaneser batı krallarına karşı savaşa çıkmıştır. Karkar’da bulunan bu muharebeyi anlatan metinde Şalmaneser’e karşı koyan kralların arasında İsrail kralı Ahav da yer alır. Ayrıca Asur tarih kaynaklarına göre İsrail kralı Yehu İ.Ö. 841’de Şalmaneser’e baç ödedi. Ahav’ın ölümüne sebep olan muharebe (1Kr. 22) ile Yehu’nun krallığı devralması arasında yalnızca 12 yıl geçmişti. Peki Kutsal Kitap’taki kayıtlar buna denk midir? Bir bakalım:

2. Krallar’a göre Ahav oğlu Ahazya iki yıl krallık yaptı (1Kr. 22:51). Bu aslında İsrail’in tahta çıkma yılı- sayılmayan sayım sistemine göre tam olarak bir yıllık bir hükümdarlıktı. Ahazya’nın ölümünden sonra kardeşi Yoram kral oldu ve 12 yıl hüküm sürdü (2Kr. 3:11) Tahta çıkma yılı sayılmayan sayım sistemine göre bu 11 yıllık bir krallıktı. Demek ki bu iki tarih arasında tam olarak 12 yıl geçmişti. Asur kayıtları ile Kutsal Kitap’ta verilen tarihler uyumludur.23

IV. Thiele’ye Göre İsrail ve Yahuda Krallarının Verileri ve Tarihleri Tablosu24

Thiele, yukarıdaki iki mutlak tarihi, 853 ve 841’i baz alarak İsrail ve Yahuda krallarının hakimiyet tarihlerini aşağıdaki gibi saptamıştır.

V. Sonuç

Thiele’nin çalışması bize iki önemli şey öğretiyor. Birincisi, Kutsal Kitap’taki zorluklar ile karşılaşınca nereden başlamamız gerektiğini. Çalışmamız her zaman Kutsal Yazılar üzerinde başlamalı. Kendi fikirlerimiz veya dünyasal sistemler ile değil; çünkü sistemin gücü ait olduğu yerden gelir.

İkinci olarak, Thiele, Tanrı’nın ona verdiği mantığı kullanarak bu çözüme vardı. Kutsal Kitap’taki çelişkilerin birçoğu mantıklı bir şekilde açıklanabilir. Şu an açıklanamayanlar için de mantıklı bir çözüm bulunabilir.

Çelişkilerden korkmayalım. Tanrı onları alt edebilmemiz için bize birçok araç verdi. Ama bunları kullanmak için önce şuna inanmalıyız: Kutsal Kitap kayıtsız şartsız, kelimesi kelimesine Tanrı’nın değişmez sözüdür. Eğer bu gerçeğe sımsıkı sarılırsak, üstesinden gelemeyeceğimiz hiçbir çelişki olmaz.

Bu makale ilk olarak şurada yayımlandı: e-manet, Sayı 23 (Ocak-Mart 2011), s.5-10.

• 1. Edwin R. Thiele, The Mysterious Numbers of the Hebrew Kings (Grand Rapids, Michigan: Zondervan, 1983), s. 33.
• 2. Thiele, s. 39’da Hieronimus, Traditio catholica, ed. J.P. Migne (Paris, 1864) 1. cilt, 72. Bölüm, Ad Vitalem (Patrologia Latina, 22. cilt, 676. sütun)den alıntı yaptı.
• 3. Thiele s. 39-40’taki 5 numaralı notunda Heinrich Ewald, Julius Wellhausen, Bernhard Stade, W. Robertson Smith ve Friedrich Bliek’in yazılarını örnek olarak gösteriyor.
• 4. Thiele, Jewish Encyclopedia (1903), “Chronology” makalesini örnek olarak sunuyor.
• 5. Thiele, s.40.
• 6. Bu Karl Barth ve Neoortodoks teologların “Tanrı’nın Sözü’nün üç boyutları” ismiyle savunduğu bir fikirdir. Bkz. örneğin, “Theology of Karl Barth,” Theopedia, an Encyclopedia of Christianity. < http://www.theopedia.com/Theology_of_Karl_Barth > (5 Ocak 2011 tarihinde ulaşılmıştır). Özellikle bu makaledeki “Threefold Word of God” başlıklı bölümündeki alıntıyı dikkate alınız.
• 7. Bu İslamiyet’te geçen genel bir iddiadır. Bunun hakkında İnternet’te kısa bir araştırma bir sürü site ortaya çıkarır. Mesela “Tevrat ve İncil Değiştirildi mi?” Turan Dursun Sitesi Forumları, < http://www.turandursun.com/forumlar/showthread.php?t=15007 > (11 Ocak 2011 tarihinde ulaşılmıştır). Bu tartışmadaki özellikle 2. postaya bakınız. Veya “Tevrat ve İncil Nasıl ve Ne Zaman Değişti?” İslami Düşünce Platformu, < http://www.islamidusunce.net/forum/index.php?topic=7179.0 > (11 Ocak 2011 tarihinde ulaşılmıştır).
• 8. Burada “numbers” sözcüğü bir kelime oyunu olarak geçer. Asıl itibari ile “sayılar” manasına gelse de (Thiele Kutsal Kitap’ta geçen sayılar ile uğraşıyor ya) bu bağlamda daha doğru tercümesi “tarihler” olarak geçmelidir. Çünkü Thiele aslında tarihler ile uğraşmaktadır.
• 9. Alfred J. Hoerth, Archaeology and the Old Testament (Grand Rapids, Michigan: Baker Books, 1998), s. 319. Ayrıca Hoerth, aynı sayfada bu kronolojinin değişik teolojik bakış açılarına sahip olan bir sürü tanrıbilimcilerin bu çözümü kabullendiklerini yazıyor.
• 10. Thiele, Mysterious Numbers of the Hebrew Kings, s. 16-17.
• 11. “Acession year system.” Thiele, A.g.e., s. 49.
• 12. A.g.e., s. 48.
• 13. “Non-acession year system.” A.g.e., s. 49.
• 14. A.g.e., s. 48.
• 15. A.g.e., s. 49.
• 16. Çağdaş ismiyle Roş Haşanna, yani Yılbaşı, olarak bilinen bayram.
• 17. A.g.e., s. 51. Boru Çalma Günü için Lev. 23:23-25’e bakınız.
• 18. A.g.e., s. 53.
• 19. A.g.e., s. 57, 58.
• 20. A.g.e., s. 59.
• 21. A.g.e., s. 61.
• 22. A.g.e., s. 67-68.
• 23. A.g.e., s. 76.
• 24. A.g.e., s. 11-13.
• 25. Thiele şu açıklamada bulunuyor: “Hoşea’nın krallık yılları 12 yıl geri çekilirse, bu veriler ortaya çıkar.” (A.g.e. s. 14)